ปฏิจจสมุปบาท

มีพุทธพจน์ตรัสเตือนไว้ ไม่ให้ประมาท หลักปฏิจจสมุปบาทนี้ว่าเป็นหลักเหตุผลที่เข้าใจง่าย เพราะมีเรื่องที่พระอานนท์ เข้าไปกราบทูลพระองค์ และพระองค์ได้ตรัสตอบ มีความดังนี้

 "น่าอัศจรรย์ ไม่เคยมีมาเลย พระเจ้าข้า,  หลักปฏิจจสมุปบาทนี้ ถึงจะเป็นธรรมลึกซึ้งและปรากฏเป็นของลึกซึ้งแต่ก็ยังปรากฏแก่ข้าพระองค์  เหมือนเป็นธรรมง่ายๆ"

"อย่ากล่าวอย่างนั้น   อย่ากล่าวอย่างนั้น   อานนท์,

ปฏิจจสมุปบาทนี้  เป็นธรรมอันลึกซึ้ง  และปรากฏเป็นของลึกซึ้ง

เพราะไม่รู้  ไม่เข้าใจ ไม่แทงตลอด   หลักธรรมข้อนี้แหละ

หมู่สัตว์นี้จึงวุ่นวายเหมือนเส้นด้ายที่ขอดกันยุ่ง......ฯลฯ."

ปฏิจจสมุปบาทเป็นธรรมลึกซึ้งสุดประมาณและปรากฏเป็นของลึก เพราะไม่รู้จริง เพราะไม่แทงตลอดซึ่งธรรมอันนี้ หมู่สัตว์จึงเกิดเป็นผู้ยุ่งประดุจด้ายของช่างหูก เกิดเป็นปมประหนึ่งกระจุกด้าย เป็นผู้เกิดมาเหมือนหญ้ามุงกระต่ายและหญ้าปล้อง จึงไม่พ้นอุบาย ทุคติ วินิบาต สงสาร

เป็นหลักธรรมที่อธิบายถึงการเกิดขึ้นพร้อมแห่งธรรมทั้งหลายเพราะอาศัยกัน, การที่สิ่งทั้งหลายอาศัยกันจึงเกิดมีขึ้น เช่น ทุกข์เกิดขึ้นเพราะมีปัจจัย 12 เรื่อง เกิดขึ้นสืบ ๆ เนื่องกันมาตามลำดับดังนี้ คือ

เมื่อปัจจัยนี้มีอยู่ ผลนี้ย่อมมี เพราะการบังเกิดขึ้นแห่งปัจจัยนี้ ผลนี้จึงบังเกิดขึ้น

เมื่อปัจจัยนี้ไม่มีอยู่ ผลนี้ย่อมไม่มี เพราะการดับแห่งปัจจัยนี้ ผลนี้จึงดับ ข้อนี้คือ

• เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขาร
• เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ
• เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
• เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ
• เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
• เพราะผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
• เพราะเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
• เพราะตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
• เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
• เพราะภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
• เพราะชาติเป็นปัจจัย จึงมีชรา-มรณะ พรั่งพร้อมด้วย โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส หรืออาสวะกิเลสนั่นเอง

ความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนี้ ย่อมมีด้วยประการอย่างนี้

อนึ่ง เพราะอวิชชานั่นแหละดับโดยไม่เหลือด้วยมรรค คือ วิราคะ สังขารจึงดับ

• ความทุกข์ จะดับไปได้เพราะ ชาติ (การเกิดอัตตา"ตัวตน"คิดว่าตนเป็นอะไรอยู่) ดับ
• ชาติ จะดับไปได้เพราะ ภพ (การมีภาระหน้าที่และภาวะทางใจ) ดับ
• ภพ จะดับไปได้เพราะ อุปาทาน (ความยึดติดในสิ่งต่าง ๆ) ดับ
• อุปาทาน จะดับไปได้เพราะ ตัณหา (ความอยาก) ดับ
• ตัณหา จะดับไปได้เพราะ เวทนา (ความรู้สึกทุกข์หรือสุขหรือเฉยๆ) ดับ
• เวทนา จะดับไปได้เพราะ ผัสสะ (การสัมผัส) ดับ
• ผัสสะ จะดับไปได้เพราะ สฬายตนะ (อายตนะใน๖+นอก๖) ดับ
• สฬายตนะ จะดับไปได้เพราะ นามรูป (รูปขันธ์) ดับ
• นามรูป จะดับไปได้เพราะ วิญญาณ (วิญญาณขันธ์) ดับ
• วิญญาณ จะดับไปได้เพราะ สังขาร (อารมณ์ปรุงแต่งวิญญาณ-เจตสิก) ดับ
• สังขาร จะดับไปได้เพราะ อวิชชา (ความไม่รู้อย่างแจ่มแจ้ง) ดับ

ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนี้ ย่อมมีด้วยประการอย่างนี้

คำจำกัดความองค์ประกอบแห่งปฏิจจสมุปบาท 12 ข้อ

การศึกษาหลักปฏิจจสมุปบาทให้เกิดความเข้าใจได้ถูกต้องนั้น จำเป็นต้องศึกษาคำจำกัดความและความหมายขององค์ประกอบแต่ละหัวข้อให้รู้ชัดเจนเสียก่อน เพื่อจะได้ไม่เข้าใจผิดในเรื่องกระบวนการที่เกิดขึ้นและดับไปของสรรพสิ่ง  จนทำให้หลักพุทธธรรมถูกทำลายและไร้ค่า  องค์ประกอบของปฏิจจสมุปบาท  12  หัวข้อ  มีโดยย่อดังต่อไปนี้

1.อวิชชา คือ ความไม่รู้  ไม่เห็น ตามความเป็นจริง ความไม่รู้เท่าทันตามสภาวะ  ความหลงไปตามสมมติบัญญัติ  ความไม่เข้าใจในเรื่องโลกและชีวิตตามที่เป็นจริง  ความไม่รู้ที่แฝงอยู่กับความเชื่อถือต่าง ๆ  ภาวะของการขาดปัญญา   ความไม่หยั่งรู้เหตุปัจจัยตัวอย่างเช่น  ความไม่รู้แจ้งในเรื่องชีวิต  คือไม่รู้ว่า  อะไรคือทุกข์  อะไรคือเหตุให้เกิดทุกข์  อะไรคือความดับทุกข์  และอะไรคือทางที่จะดำเนินไปสู่การดับทุกข์ เป็นต้น

2.สังขาร คือ ความคิดปรุงแต่ง  ความจงใจ  ความมุ่งหมาย การตัดสินใจ  การที่จะแสดงเจตนาออกมาเป็นการทำ  กระบวนการความคิดที่เป็นไปตามความโน้มเอียง  ความเคยชิน  และคุณสมบัติต่าง ๆ ของจิต  ซึ่งได้สั่งสมไว้  ตัวอย่างเช่น ความคิดปรุงแต่งให้วิญญาณดีหรือชั่ว  ให้เป็นกลาง ๆ ปรุงแต่งให้คิดไปทางดี  เรียกว่า "กุศลสังขาร"  ปรุงแต่งให้คิดไปในทางชั่ว  เรียกว่า "อกุศลสังขาร"  ปรุงแต่งให้คิดกลาง ๆ ไม่ดีไม่ชั่ว เรียกว่า "อัพยากฤต"  กล่าวให้สั้น ก็คือ สังขาร ได้แก่ กิเลสและคุณธรรม  ทั้งสองอย่างนี้จะผลัดเปลี่ยนกันเข้ามาปรุงแต่งจิตใจของคนไปทางใดทางหนึ่งใน 3 ทางดังกล่าว  คนเราจะคิดไปทางไหน  อย่างไรนั้นก็อยู่ที่ตัวสังขารนี้เอง 

คำว่า  "สังขาร" ในหลักปฏิจจสมุปบาทนี้  มีความหมายตรงกับคำว่า "สังขาร" ในเบญจขันธ์ (ขันธ์ 5)  คือ จัดอยู่ในฝ่ายนามธรรมเท่านั้น  ส่วนคำว่า  "สังขาร"  ที่ปรากฏในคำสอนบางแห่ง  เช่น สังขารในประโยคว่า  "อนิจฺจา  วต  สงฺขารา"   แปลว่า สังขารทั้งหลาย ไม่เที่ยงหนอ  ในประโยคนี้ มีความหมายว่า ทุกสิ่งทุกอย่างที่เป็นรูปธรรมและนามธรรม  หาความเที่ยงแท้แน่นอนไม่ได้  จึงมีความหมายแตกต่างจาก  "สังขาร"  ในปฏิจจสมุปบาท และเบญจขันธ์

3.วิญญาณ คือ ความรู้แจ้งอารมณ์  การรับรู้ต่ออารมณ์ต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาทางทวารทั้ง 6  (อายตนะ 6)  ในวิภังคปกรณ์  แสดงวิญญาณ 6  ไว้ดังนี้คือ

• จักขุวิญญาณ   คือการรับรู้ทางตา
• โสตวิญญาณ   คือการรับรู้ทางหู
• ฆานวิญญาณ   คือการรับรู้ทางจมูก
• ชิวหาวิญญาณ   คือการรับรู้ทางลิ้น
• กายวิญญาณ  คือการรับรู้ทางกาย  (สัมผัส)
• มโนวิญญาณ   คือการรับรู้ทางใจ  (ธัมมารมณ์)

วิญญาณทั้ง 6  นี้ บางที่เรียกว่า  "วิถีวิญญาณ"   เพราะมันทำหน้าที่โดยที่เราไม่รู้สึกตัว เช่น เวลานอนหลับ  เป็นต้น

คำว่า  "วิญญาณ"  ในหลักปฏิจจสมุปบาทนี้  หมายถึง  การรู้แจ้งอารมณ์หรือรับรู้อารมณ์ต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาทางสัมผัสทั้ง 5  และทางใจ   เป็นองค์ประกอบส่วนหนึ่งในสี่ของจิต   ( องค์ประกอบ  4 ส่วน  คือ เวทนา  สัญญา  สังขาร  และวิญญาณ)  คำว่า "วิญญาณ"  ในปฏิจจสมุปบาทกับเบญจขันธ์  มีความหมายตรงกัน  ความหมายตามนัยนี้  วิญญาณจึงมิได้เป็น  "ตัวแทน"  หรือ "ตัวการกระทำ"  ซึ่งไม่มีสิ่งใดแสดงให้เห็นเป็น  "อัตตา"  ที่ถาวรออกจากร่างกายล่องลอยไปเกิดใหม่  ดังที่ลัทธิหรือศาสนาอื่นสอน  เพื่อให้เกิดความเข้าใจเรื่องวิญญาณในปฏิจจสมุปบาทชัดเจนยิ่งขึ้น  จึงควรพิจารณาจากพุทธพจน์ต่อไปนี้

"ดูก่อนผู้มีอายุ  จักขุวิญญาณเกิดขึ้นเพราะอาศัยตาและรูป  เพราะการประชุมกันของธรรม 3 อย่าง  (คือ  ตา + รูป + วิญญาณ)   จึงเกิดผัสสะ  เพราะผัสสะเป็นปัจจัย  จึงเกิดเวทนา  บุคคลเสวยเวทนาอันใด  ก็จำจากเวทนาอันนั้น  บุคคลจำเวทนาอันใด ก็ตรึงถึงเวทนาอันนั้น  บุคคลตรึกถึงเวทนาอันใด  ก็จินตนาการสร้างมโนภาพจากเวทนาอันนั้น  บุคคลจินตนาการสร้างมโนภาพจากเวทนาอันใด  ความคิดเกี่ยวกับมโนภาพอันนั้นก็จะครอบงำบุคคลนั้น  ในเรื่องของรูปทั้งหลาย  ที่จะพึงรู้ด้วยตา  เป็นอดีตก็ดี  เป็นอนาคตก็ดี  เป็นปัจจุบันก็ดี.........."

ข้อความตามพุทธพจน์ชี้ให้เห็นว่า  วิญญาณเป็นเพียงองค์ประกอบอันหนึ่งในองค์ประกอบทั้ง 4 อย่าง  การเกิดของวิญญาณนั้นก็เกิดได้จากประสาทสัมผัสทั้ง 5  คือ ตา  หู  จมูก  ลิ้น  กาย  และใจ  คือ มโน นั่นคือ ตา + รูป ก็เกิดจักขุวิญญาณ เป็นต้น  เมื่อตาเป็นรูปก็เกิดผัสสะ  (กระทบ เชื่อมโยงกัน)  จึงเกิดเวทนาขึ้น  นี่เป็นการแสดงกระบวนการของจิตจากองค์ประกอบต่าง ๆ  ซึ่งดำเนินไปแบบเชื่อมโยงติดต่อเรื่อยไปโดยอาศัยเหตุปัจจัยตามหลักปฏิจจสมุปบาทนั่นเอง

4.นามรูป คือความมีอยู่ของรูปธรรมและนามธรรม  (รูปและนาม) ในความรู้ของบุคคล   ภาวะที่ร่างกายและจิตใจทุกส่วนอยู่ในสภาพที่สอดคล้องและปฏิบัติหน้าที่เพื่อสนองตอบในแนวทางของวิญญาณที่เกิดขึ้น  ส่วนต่าง ๆ ของร่างกายและจิตใจที่เจริญหรือเปลี่ยนแปลงไปตามสภาพของจิต

คำว่า "นาม"  ในพระบาลี  พระพุทธเจ้าตรัสหมายเอา เวทนา  สัญญา  เจตนา  ผัสสะ  และมนสิการ  ในอภิธรรม ท่านหมายเอา เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์  และสังขารขันธ์

คำว่า "รูป"  ท่านหมายเอา มหาภูตรูป 4  คือ ดิน  น้ำ  ลม  ไฟ  และอุปาทายรูป 24  (คือรูปอาศัยมหาภูตรูป)  ตามทัศนะของพุทธศาสนา  รูปคือสิ่งที่ต้องสูญสลายหรือแปรสภาพไปตามเหตุปัจจัย มีเย็นร้อน  เป็นต้น  รูปที่สอนกันมาก็คือ รูปร่างที่เป็นเนื้อหนังมังสา  หรือเลือดลมในกายกายนี้  เรียกมหาภูตรูป  และภาวะต่าง ๆ ที่อาศัยอยู่กับมหาภูตรูป  หรือเกิดขึ้นจากมหาภูตรูป เช่น ภาวะชาย  ภาวะหญิง หรือภาวะสวย  ภาวะไม่สวย เป็นต้น  ภาวะต่าง ๆ นี้เรียกอุปาทายรูป

เมื่อนำเอานามกับรูปมารวมกัน  ก็เป็น  "นามรูป"  ซึ่งทั้งสองส่วนนี้จะต้องคู่กันและอิงอาศัยกันขาดอย่างใดอย่างหนึ่งไม่ได้   หากขาดส่วนใดส่วนหนึ่งไปก็เท่ากับการดับสลายตามหลักสากลของปฏิจจสมุปบาทที่กล่าวว่า  "เมื่อสิ่งนี้มี  สิ่งนี้ก็มี   เพราะสิ่งนี้เกิด  สิ่งนี้จึงเกิด"  และ  "เมื่อสิ่งนี้ไม่มี  สิ่งนี้ก็ไม่มี   เพราะสิ่งนี้ดับไป  สิ่งนี้ก็ดับ (ด้วย)"

5.สฬายตนะ คือที่ต่อหรือที่เชื่อมโยง 6 อย่าง หมายถึงภาวะที่อายตนะที่เกี่ยวข้องปฏิบัติหน้าที่โดยสอดคล้องกับสถานการณ์นั้น ๆ  อายตนะมี 6  เรียกว่า  "อายตนะภายใน 6" ได้แก่  จักขุ  (ตา)  โสตะ  (หู)   ฆานะ  (จมูก)  ชิวหา  (ลิ้น)  กาย  (ร่างกาย)  มโน  (ใจ)  อายตนะภายใน 6  นี้จับคู่กับอายตนะภายนอก 6 คือ รูป  เสียง  กลิ่น  รส  สัมผัส  (ทางกาย)  และธัมมารมณ์  (อารมณ์ที่เกิดที่ใจ)

6.ผัสสะ  คือ การเชื่อมต่อความรู้กับโลกภายนอก  การรับรู้อารมณ์หรือประสบการณ์ต่าง ๆ   อีกนัยหนึ่ง  ผัสสะ คือการกระทบกันระหว่างอายตนะภายใน 6 กับอายตนะภายนอก 6  ซึ่งจับคู่กัน คือ  ตา - รูป   หู - เสียง   จมูก - กลิ่น   ลิ้น - รส   กาย - โผฏฐัพพะ   ใจ - ธัมมารมณ์

ในพระบาลี  พระพุทธพจน์แสดงไว้ว่า  "ฉยิเม  ภิกฺขเว  ผสฺสกายา  จกฺขุสมฺผสฺโส  โสตสมฺผสฺโส  ฆานสมฺผสฺโส  ชิวฺหาสมฺผสฺโส  กายสมฺผสฺโส  มโนสมฺผสฺโส"   แปลว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ผัสสะ 6 ประการเหล่านี้  คือ จักขุสัมผัส  โสตสัมผัส  ฆานสัมผัส  ชิวหาสัมผัส  กายสัมผัส  มโนสัมผัส  นี่คือผัสสะ 6   ตามชื่อแห่งทวาร  การกระทบกันระหว่างอายนตะภายใน 6 กับอายตนะภายนอก 6 นั้น  สิ่งแรกที่เกิดขึ้นก็คือวิญญาณ  เช่น ตา กระทบ รูป  ก็รู้ว่าเป็นรูป เป็นต้น

7.เวทนา คือความรู้สึก  หรือการเสวยอารมณ์  เวทนาเกิดจากจักขุสัมผัส  โสตสัมผัสฆานสัมผัส  ชิวหาสัมผัส  กายสัมผัส  มโนสัมผัส  เรียกว่า  "เวทนา 6"  เวทนาหากแบ่งตามลักษณะจะแบบ่งได้ 3  คือ  สุข   ทุกข์  และอทุกขมสุข  หรือแบ่งเป็น 5  คือ สุข  (ทางกาย)   ทุกข์  (ทางกาย)  โสมนัส  (ทางใจ)  โทมนัส  (ทางกาย)  และอุเบกขา

หากจะแบ่งความรู้สึกออกเป็นชนิดก็แบ่งได้ 2 ชนิดใหญ่ ๆ คือ ความรู้สึกที่กาย  และความรู้สึกที่ใจ   ความรู้สึกที่กาย แบ่งตามลักษณะได้  2  คือ สุขกาย  และทุกข์กาย  ส่วนความรู้สึกที่ใจแบ่งตามลักษณะได้  2  คือ ความรู้สึกในทางดี  (กุศลเวทนา)   และความรู้สึกในทางชั่ว  (อกุศลเวทนา)  และลักษณะทั้ง  2  นี้ยังแยกย่อยออกไปอีก

8.ตัณหา คือความอยาก  ความต้องการ  ความยินดี  ความพอใจในอารมณ์ต่าง ๆ   ตามพระบาลี ท่านแสดงตัณหาไว้ คือ รูปตัณหา (ตัณหาในรูป)  สัททตัณหา (ตัณหาในเสียง)  คันธตัณหา (ตัณหาในกลิ่น)  รสตัณหา (ตัณหาในรส)   โผฏฐัพพตัณหา (ตัณหาในสัมผัสทางกาย  และธัมมตัณหา (ตัณหาในธรรมารมณ์)   เรียกว่า "ตัณหา 6"

ตัณหานี้  ถ้าแบ่งตามอาการแบ่งได้ 3  คือ

• กามตัณหา  คือความทะยานอยากในสิ่งสนองความต้องการทางประสาททั้ง 5
• ภวตัณหา  คือความอยากให้คงอยู่ชั่วนิรันดร   หรือความอยากมี อยากเป็น
• วิภวตัณหา   คือความอยากให้ดับสูญ  หรือความไม่อยากมี  ไม่อยากเป็น 

อีกนัยหนึ่ง  ท่านอธิบายตัณหา 3  ไว้อีกแบบหนึ่ง คือ  (1)  กามตัณหา คือ ความอยากด้วยความยินดีในกาม   (2)  ภวตัณหา  คือความอยากอย่างมีสัสสตทิฏฐิ   และ (3)  วิภวตัณหา คือความอยากอย่างมีอุจเฉททิฏฐิ

9.อุปาทาน คืออาการที่จิตเข้าไปยึดถือสิ่งใดสิ่งหนึ่งไว้  ความยึดติดหรือเกาะติดในเวทนาที่ชอบและเกลียดชัง  รั้งเอาสิ่งต่าง ๆ และภาวะที่ชีวิต อำนวยเวทนานั้นเข้ามาผูกพันกับตัว  การตีค่ายึดถือความสำคัญของภาวะและสิ่งต่างๆ ในแนวทางที่เสริมหรือสนองตอบตัณหาของตน

ในพระบาลี  มีพุทธพจน์แสดงอุปาทานไว้ว่า   "จตฺตาริมานิ  ภิกฺขเว  อุปาทานานิ  กามุปา-ทานํ  ทิฏฺฐุปาทานํ  สีลพฺพตุปาทานํ  อตฺตวาทุปาทานนฺติ"  แปลว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย   อุปาทาน 4  เหล่านี้คือ กามุปาทาน  (ความยึดมั่นในกาม คือ รูป  รส  กลิ่น  เสียง  สัมผัสต่าง ๆ)  ทิฏฐุปาทาน  (คามยึดมั่นในทิฐิ ได้แก่  ความเห็นหรือทัศนะ  ลัทธิ ทฤษฏีต่าง ๆ)  สีลัพพตุปาทาน  (ความยึดมั่นในศีลพรตว่าทำให้คนบริสุทธิ์)  อัตตวาทุปาทาน  (ความยึดมั่นในอัตตา   การสร้างตัวขึ้นมายึดถือด้วยความหลงผิด)

10.ภพ คือ ความมี  ความเป็น  (รูปศัพท์เดิม คือ ภวะ  เมื่อมาเป็นภาษาไทย แปลง วะ  เป็น พะ  จึงสำเร็จรูปเป็นภพ)   ภพแบ่งได้  3  คือ

• กามภพ  สัตว์ที่ยินดียึดถืออยู่ในรูป  เสียง  กลิ่น  รส  สัมผัส  (ทางกาย)  ก็มีกามภพอยู่ในใจ
• รูปภพ  เมื่อสัตว์ยึดถือรูปเป็นนิมิต  ก็เป็นรูปภพอยู่ในจิตใจ
• อรูปภาพ   เมื่อสัตว์ยึดถืออรูป  (อรูปฌาน)  ก็เป็นอรูปภพอยู่ในจิตใจ

อีกนัยหนึ่ง  ภพ แบ่งออกได้ 2  คือ

• กรรมภพ   คือ   กระบวนการพฤติกรรมทั้งหมดที่แสดงออกเพื่อสนองตัณหาอุปาทาน
• อุปัตติภพ  คือภาวะแห่งชีวิตสำหรับตัวตนหรือตัวตนที่จะมี  จะเป็นไปในรูปใดรูปหนึ่ง  โดยสอดคล้องกับอุปาทานและกระบวนการพฤติกรรมนั้น

11.ชาติ คือการเกิด   การปรากฏแห่งขันธ์ทั้งหลาย   การได้อายตนะเฉพาะการก้าวลงหรือการเป็นไปพร้อมขึ้นมาในหมู่สัตว์นิกาย  อีกนัยหนึ่ง  ชาติ  หมายถึง ความตระหนักในตัวตนว่า อยู่หรือไม่ได้อยู่ในภาวะชีวิตนั้น  ๆ  มีหรือไม่ได้มี   เป็นหรือไม่ได้เป็นอย่างนั้น ๆ  ชาติ ที่หมายถึง การเกิด   มีความหมายกว้าง  มิได้หมายเอาเฉพาะการปรากฏของสิ่งที่เป็นรูปธรรม  เช่น  เป็นคน  เป็นสัตว์ ผู้ชาย  ผู้หญิง เป็นต้น  แต่หมายรวมไปถึงการเกิดหรือการปรากฏของสิ่งที่เป็นนามธรรม เช่น ชื่อเสียงเกียรติยศ  สรรเสริญ  นินทา เป็นต้นด้วย

12.ชรา มรณะ คำว่า "ชรา"  คือความเสื่อมอายุ  ความหง่อมอินทรีย์  และคำว่า   "มรณะ"   คือ   ความสลายแห่งขันธ์   ความขาดชีวิตินทรีย์  เมื่อนำคำทั้งสองมาต่อกันเป็น "ชรามรณะ"   คือความเสื่อมกับความสลายแห่งธรรมต่าง ๆ เหล่านั้น ๆ

อีกนัยหนึ่ง ชรามรณะ  มีความหมายว่า  ความสำนึกในความขาด  พลาด  หรือพรากแห่งตัวตนจากภาวะชีวิตอันนั้น   ความรู้สึกว่าตัวตนถูกคุกคามด้วยความสูญสิ้น  สลายหรือพลัดพรากกับภาวะชีวิตนั้น ๆ  หรือการได้มีได้เป็นอย่างนั้น ๆ   ดังนั้นสิ่งที่เกิดขึ้นตามมาผสมก็คือ  โสกะ  ปริเทวะ   ทุกข์  โทมนัส  อุปายาส  พ่วงเข้ามาด้วยความรู้สึกคับแค้น  ขัดข้อง   ขุ่นมัว   แห้งผากในใจ   หดหู่  ซึมเซา  กระวนกระวาย  ไม่สมหวัง และทุกขเวทนาต่าง ๆ   สำหรับชรามรณะนี้ก็มิได้หมายเอาเพียงความเสื่อมกับความสลายของสิ่งที่เป็นรูปธรรมเท่านั้น  แต่รวมไปถึงสิ่งทั้งปวงที่เป็นนามธรรมด้วย.